Vieiros

Vieiros: Cóntenos, de onde xurdiu a idea desta Uciri (Unión de Comunidades Indíxenas do Istmo)?
Luís Martínez: Pois son xa 25 anos de traballo. Todo comezou a través de encontros organizados pola Igrexa católica con grupos de base, promovidos por un bispo e os cregos próximos, que estaban vencellados coa teoloxía da liberación. O obxectivo inicial era relixioso, pero a propia perspectiva da teoloxía da liberación fala de levar esas cavilacións á práctica cotiá. Varios destes grupos comezan entón a analizar a realidade desa zona agrícola onde vivimos, pregúntanse que pasa, e sobre todo, por que pasa. En 1982 faise unha reunión á que asisten comunidades moi dispersas, e aínda sendo organizada polo movemento católico, consigue xuntar xente de moitas outras fes cristiás, desde evanxélicos a mormóns, para facer unha revisión a fondo da situación da rexión. Alí xorden as necesidades básicas: a primeira, a comercialización dos produtos, seguidas pola educación, a saúde, o transporte e outras prioridades.

Entón o propio contorno especial de Oaxaca crea as condicións idóneas para o proxecto?
Si, estamos falando dunha zona moi marxinada. Non chegan as estradas, as escolas, os centros de saúde. Páganse prezos baixísimos polo café. Mesmo hai unha especial e belixerante discriminación cara ás comunidades e as persoas que non falan español. A propia pregunta sobre cales son as causas é un cambio. A xente reflexiona é ve que hai moitas cousas a aproveitar, que existe un potencial.

E con que obstáculos baten: burocracias, falta de cartos...?
En principio custounos até dous anos legalizala, loitando co goberno mexicano, que non quería figuras independentes das estruturas gobernamentais e que non estiveran afiliadas ás centrais campesiñas oficiais. Cando conseguimos o permiso, nacemos con case cen socios produtores e entre catro e cinco comunidades.

De canta xente involucrada estamos falando agora?
Na actualidade son 3.500 familias, con 55 comunidades que pertencen a cinco grupos indíxenas diferentes. Son arredor de 15 mil persoas as que se benefician de xeito directo, representados polos xefes de familia, sexa un home ou unha muller.

Ao respecto, e desde fóra, existe o tópico de que a sociedade mexicana é moi machista e déixalle nun papel marxinal á muller, polo que me di... son as cousas diferentes nas comunidades indíxenas?
En realidade non exactamente. Non é igual en todas as comunidades, senón que depende da cultura concreta. No caso dos Zapotecos, por exemplo, hai comunidades onde a muller é quen manda: encárgase das finanzas de comercialización, e o home é un medio...digamos que de produción nada máis. Porén, non é sempre así, e hai zonas onde as mulleres non participan tanto.

E como é a súa situación concreta nestas comunidades de traballo?
Pois de feito, desde Uciri estamos impulsando unha implicación máis activa da muller a través de iniciativas especiais onde son elas as que promoven os seus proxectos. Hai 35 comunidades activas, pero non todas queren entrar, porque iso tamén significa moito máis traballo adicional para as mulleres. Por outra parte, a emigración aos Estados Unidos, fundamentalmente dos homes, tamén promoveu que sexan moitas mulleres as que pasen a encargarse das propiedades.

Polo que conta, desde o propio nacemento, a Uciri suxire un colectivo moi participativo, estimulado ademais por unha conciencia solidaria. Entendo que iso axuda a impulsar os proxectos...
En Oaxaca en xeral hai un movemento que se chama Tequio: é unha forma de darlle axuda ao teu compañeiro e el despois axúdache a ti. Por exemplo, estás construíndo a túa casa e precisas de que che boten unha man, entón os veciños van e axúdanche. Ti non lles pagas, pero á inversa cando eles teñen necesidade es ti quen vai apoialos. Uciri baseouse principalmente niso, no Tequio, as primeiras cousas que fixemos foron grazas ao Tequio, sen ningún apoio gobernamental.

Iso faría que a organización nacese máis forte...
Si, é curioso porque iso axudou a cimentar moito a base de Uciri, forte e de base, con apoio entre nós, malia que ás veces outros apoios si son bos, se se logran canalizar. Na altura do 94-95 comezaron a chegar axudas do goberno. Antes, primeiro fora o Tequio e despois a axuda internacional a través dos consumidores de comercio xusto, clientes da exportación onde tiña saída a produción. Logo a través diso conseguiron facerse moitas máis cousas: escolas, centros de saúde.

Teñen vostedes contacto con organizacións similares noutras partes de México?
O feito de que nós teñamos un mercado non quere dicir que vaiamos ser celosos con ese mercado, podemos compartilo. Por iso colaboramos activamente con outros grupos e apoiamos organizacións para a comercialización, sobre todo cando están comezando e até que se consolidan e establecen as súas relacións comerciais directas, a miúdo nuns dous anos. Facémolo así en Oaxaca, en Chiapas, incluso en Guatemala ou Bolivia. Somos unha organización social, que xurde dos produtores, por iso hai redes de solidariedade e non podemos ser alleos a iso. A mesma problemática cos produtores de café haina noutros países.

Supoño que esas redes solidarias, inspiradas en principios comúns, ofrécenvos moito desde o punto de vista do intercambio de experiencias...
De feito, nós formamos unha escola labrega para capacitar a mozos fillos dos produtores que non seguiran estudando por falta de recursos, e que co tempo se abriu a outras organizacións. Trátase dun curso intensivo dun ano: practica de agro orgánico, relacións comerciais... Do propio contacto con outros grupos, chegou un momento no que nos pediron acoller a outros rapaces chegados doutras zonas. Eles aprendían de nós, pero nós tamén aprendiamos deles, das formas de traballo e problemas dos lugares de onde viñan. Esa riqueza de coñecementos vai xerando máis coñecemento e perfeccionando as cousas. Agora estamos en proceso de redeseño deste centro de capacitación, artellando cursos máis intensivos e co obxectivo de especializarnos e explorar novas opcións.

Algún campo especial no que estean innovando agora mesmo?
Pois temos tres liñas principais. Unha é a de produción de Maracuyá, facemos marmeladas soas e marmeladas con café e maracuyá. Tamén concentrado de maracuyá, mesmo estamos falando cun grupo de Barcelona, interesado en importalo para elaborar refrescos para o consumo aquí.

Tamén pensamos no ecoturismo, aproveitando que estamos dunha das zonas máis destacadas a nivel mundial pola súa biodiversidade. Así, conseguimos que unha zona en conflito durante máis de vinte anos entre dúas comunidades se convertese en zona protexida, non oficialmente, senón desde os propios grupos locais, o que en México funciona mellor que facelo por decreto. Combinouse cun turismo de baixo impacto a xeito de ingresos alternativos.

Unha terceira vía é o cultivo de vexetais orgánicos en invernadoiros.

Un dos bloques deste encontro que organizou a Coordinadora Galega de ONGs tivo como lema: Está o mercado secuestrado? Como responde vostede a esa pregunta?
O problema é que moitas políticas comerciais están supeditadas ás transnacionais e os gobernos locais, aínda que queiran protexer os seus mercados non poden facelo porque están secuestrados por estas ditaduras da OMC. Nós vivímolo a diario, especialmente no caso do café. México que é un pais produtor de café e, paradoxalmente, ás veces ten que importalo de Birmania, por exemplo. Tamén o problema co millo, orixinario de México, onde é fonte principal de alimentación, e que se está importando dos Estados Unidos. Os labregos mexicanos non poden competir cos gringos porque é facelo cunha agricultura subsidiada. A UE non escapa diso, teñen moitos subsidios ao seu agro mentres ao tempo a nós esíxennos que non os teñamos, en nome do novo credo do libre comercio, ese novo deus que seica vai resolver todas as cousas. Isto é unha competencia desleal, que zoupa no máis pobre.

E como ven vostedes o futuro cara ao obxectivo da soberanía alimentaria? Experiencias como a súa non son bo exemplo de que as cousas se poden facer doutro xeito?
Hai moitas cousas que escapan ao noso alcance, pero si podemos axudar a concienciar. Nós fundamos o comercio xusto en 1988 cun grupo holandés, o primeiro selo de comercio xusto, que logo se estendeu a outros países. E cremos nesa perspectiva: Achegar máis ao produtor co consumidor. Non debe haber tantos intermediarios. Hai que reducir os elos da cadea. O comercio debe ser unha ferramenta de desenvolvemento para os pobos, non é algo que estea contra eles. Pode mellorar a situación, sabéndoo utilizar. O sistema de comercio xusto é bondadoso e pode axudar moito a mellorar e cambiar as cousas.

Falando de cambiar cousas, o pobo de Oaxaca é agora actualidade en todo o mundo pola súa vontade de cambio...
Claro, esa é a outra vía, a do enfrontamento. O caso de Oaxaca é un exemplo de como o pobo cansou. Un lugar onde hai unha persoa, o gobernador, a quen lle están dicindo que o seu traballo está mal feito e que non debe seguir no posto. O que busca o pobo é a autodeterminación, se o goberno non fai o traballo para o que o pobo o escolleu, o pobo debe poder decidir que se vaia. Creo que esa é unha perspectiva que se está manexando e que vai levar a cabo en Oaxaca.

Teño a percepción de que o que me conta desa capacidade de organización das comunidades labregas en Oaxaca é tamén algo que agora abrollou fronte ao gobernador e a loita do pobo da que os medios de todo o mundo se fan eco estas semanas?
Están relacionadas si. Oaxaca foi sempre un estado marxinado. Oaxaca, Chiapas e Guerrero, os tres estados do sur, sempre foron castigados polos gobernos. Hai unha historia de caciquismo que se remonta a moitos anos atrás. Os pobos aturaron moito, e agora comeza a haber unha nova interpretación das cousas. O cambio de poder, dun só poder a varios partidos, xerou certa evolución no pensamento da xente. Ven que si é posíbel cambiar cousas e estremos. Pero aínda non se sabe ben como direccionar ese cambio. Se cadra un dos mellores exemplos é o de Oaxaca. A mobilización é importante, pero falta afinar, saber exactamente cara a onde se quere cambiar, que é no que queremos avanzar agora.