Vieiros

Na presentación do teu último libro, Outra idea de España, definíaste como "un europeo de Santiago de Compostela". Semella que esa definición agacha unha declaración de principios...
É un intento de pensar sociedade, o meu país e o meu contorno sen aterme a categorías previas. Un intento de constatar evidencias. Eu constato que os meus esquemas e ferramentas de pensamento son froito da cultura europea, igual que as miñas referencias culturais, artísticas, etc... Eu miro a historia e a sociedade cos ollos dun europeo, mesmo podo dicir, dun intelectual europeo. Ólloo, porén, desde o meu lugar, desde a miña casa, desde os meus zapatos e desde a miña cidade. De feito, non se pode entender Santiago, nin Galiza, nin toda historia da península ibérica, se non é no contexto das dinastías, dos soños políticos europeos, desde o Sacro Imperio até as invasións xermánicas. Somos pura historia de Europa. Ese é o meu lugar mental e a partir de aí veñen todos os demais temas.

Entre eles, o da túa posición respecto da nación como construción dos cidadáns...
A miña base mental e cultural é o humanismo europeo. Eu asumo sen reparos que ese humanismo nace do cristianismo, da conciencia da persoa, da piedade, da compaixón, do recoñecemento do outro que está na base da cultura xudeo-cristiá. Isto é o que fai de Europa unha civilización distinta. Eu parto primeiro desta concepción humanista da persoa. Despois vén o cidadán. A vida social fanna as persoas, pero as sociedades democráticas fannas os cidadáns. Para min, a existencia da nación non é unha estrutura política, nin xurídico-política (ou sexa, un Estado), senón que vén definida pola existencia de cidadáns. Onde hai cidadáns constrúese unha nación. Onde non hai cidadáns, aínda que haxa un estado cunha lexislación racional e cun sistema de representación democrático, non hai unha sociedade democrática. Así de claro. Eu acredito nos cidadáns, porque son eles os que crean o espazo nacional.

Pero agora dis que o concepto convencional de nación está superado...
Eu non cuestiono totalmente a idea de nación que chegou a nós. O que pasa é que non temos termos novos para entendermos o que está a pasar. Cando nós eramos nenos, na escola franquista explicábannos os atributos básicos dunha nación: ter o control das fronteiras, unha homoxeneidade cultural e lingüística, unha moeda e un banco nacional, un exército propio, etc... Todos eses atributos da nación decimonónica desapareceron. Hoxe en día quen ten eses atributos é a Unión Europea. Nada máis lle falta ter o exército, Pero probábelmente nun prazo de non máis de cinco ou dez anos teñamos un exército cunha dirección confederal europea, non creo que tarde máis. De forma, que o que antes era a nación, é a agora Europa en moitos sentidos. E non temos unha palabra que defina exactamente esa realidade. Que vai ser Europa? A nosa nación? O noso Estado?... O meu amigo Camilo Nogueira fíxonos ver a todos que a idea de nación é unha das ideas creadas por Europa. Pois ben, a propia Europa está superando esa idea e creando unha nova realidade. Dentro desa Europa o que nos queda son máis ou menos nacións, semi-nacións. Pero esa angustia nacional, esa imposibilidade de ter esa nación segundo foi imaxinada no século XVIII ou XIX, é algo que temos que aceptar. Todos, os nacionalistas, cataláns, vascos, galegos e tamén os españois. Esa angustia nacional estalle afectando agora a Francia, ocórrelle ao ingleses cando pensan en incorporarse á zona euro e estalle ocorrendo a cidadáns de Madrid, de Toledo, da Mancha, pero tamén de Barcelona, Donostia ou Santiago. Ninguén vai ter unha nación como a de antes. O que ocorre é que eu digo que é mellor así. Esas nacións eran opresivas e uniformizadoras.

En que sentido?
O que nos ocorre aos que vivimos en espazos nacionais complexos (un cidadán galego que vive no Estado español, por exemplo) é que cada un de nós ten as súas propias relacións afectivas. Nas nosas casas, nas nosas familias, no noso barrio hai xente que ten relacións afectivas diversas: hai quen di que morrería por España e outros que din que morrerían por Galiza. Pódense chegar a situacións extremas de vinculacións afectivas. Creo que temos que conseguir crear espazos nacionais racionais. No caso galego é obvio que os seus problemas se derivan da súa frustración nacional. Son os mesmos problemas desde hai cinco séculos. Agora somos moitos os que demandamos poder vivir nacionalmente como galegos, no noso espazo, e educar os nosos fillos como cidadáns galegos. Temos que ter ese dereito, pero temos que procurar que non sexa antagónico cos das persoas que se senten galegos, pero tamén se senten españois. Os afectos son libres. O que non pode ser é que o señor Ibarra, Rajoy, Vázquez ou Bono nos obriguen a sentir afecto pola bandeira "roja y gualda". Pero eu podo entender que eles si teñan ese afecto. O que pido é que no ordenamento xurídico-político actual o recoñecemento de Galiza como nacionalidade que consta na Constitución vixente me permita desenvolver ese concepto e existir nacionalmente. Pero tamén hai unha cousa: vascos e cataláns levan vivindo nacionalmente moitos anos. Co mesmo Estatuto de Autonomía que temos os galegos poderíamos ter vivido como nación. A diferencia é que as institucións do autogoberno as goberne unha forza política propia. Iso foi o que nos diferenciou aos galegos dos vascos e dos cataláns. Pero temos que ser autocríticos e preguntarnos por que a sociedade galega non lle outorgou a responsabilidade de gobernar ás forzas políticas propias galegas.

Tal vez unha das razóns teña que ver coa túa teima sobre a pervivencia do franquismo no máis fondo da sociedade...
Todo o que estou facendo ten relación coa conciencia de que hai unha parte da miña que xa está amortizada. Estou na beira dos cincuenta anos, as miñas enerxías son relativas e teño xa a memoria das cousas vividas, por exemplo, do antifranquismo. Algo que non teñen as novas xeracións. Fáltalles unha perspectiva de conxunto do que están a vivir. Creo que é fundamental recordarlles o que foi o antifranquismo e a transición e como se ventilou aquilo. Este libro, en boa medida, é a reivindicación actualizada do legado do antifranquismo que, esencialmente, era o herdo democrático da República.

No teu libro reivindicas a memoria da España republicana. Que significa facelo desde Galiza?
Apóiome niso para poñer o nome de "España" no título. Por ser herdeiro do antifranquismo na Galiza podería poñer "Estado español", pero decidín poñer "España" por un motivo: quero unha soa baralla para xogar con lealdade aquí e en Madrid, coas cartas boca arriba. Eu digo o mesmo aquí ca en Madrid. Se eu digo "Estado español" isto non me permite dialogar con Madrid, non me permite recoñecer a moitas persoas, non podo dialogar con eles, non estamos xogando o mesmo xogo e cúrtame a comunicación. Por outra banda, creo que Galiza, Cataluña e Euscadi son realidades políticas existentes. A Galiza ten ademais unha continuidade histórica moi loga, ata tal punto que non é esaxerado dicir que a nosa cabeceira é o reino Suevo. Penso de feito que a continuidade dun espazo político propio no noroeste vén de aí. Agora ben, a nosa revolta nacional comeza en 1846 na revolta de Solís e Faraldo e os mártires de Carral. Galiza, por tanto, é unha realidade política existente, pero España tamén o é. Establecer unha contradición antagónica entre Galiza e España é autodestrutivo para nós; un camiño sen saída. Por outra parte, constato tamén que unha parte da miña memoria antifranquista era a da loita do pobo vasco, do pobo catalán e a loita de todos os republicanos españois. Eu sentía, desde a miña conciencia nacional, un gran irmanamento con esa xente toda. Para min non era exactamente o mesmo Lorca, Grimau ou Puig Antich ca un señor morto en Alemaña. As cousas como son.

E cres que isto é preciso que o coñeza tamén a xente nova?
Eu creo que isto debe transmitírselles tamén as novas xeracións. Eu resumo isto nas cancións de Paco Ibáñez que forman parte da construción da miña sentimentalidade. Son cancións da España republicana que forman parte da miña memoria afectiva e que eu quíxenlle pasar á miña filla. Chegou un momento no que tiven que reflexionar sobre o feito de que lles estamos ocultando ás xeracións novas unha parte das nosas vivencias. Hai unha parte de engano niso. E por último, creo que non hai progreso destruíndo, senón que hai que reformar o que temos. É dicir, hai que reformar España. Destruila para partir de cero é unha pretensión errada que só se lle pode ocorrer a unha persoa moi desocupada ou tola.

Pero agora o PP di que hai que volver reconquistar España desde Galiza fronte as aspiracións dos gobernos vasco e catalán. Non cres que isto foi o que fixo Fraga desde a Xunta nos últimos 15 anos?
Fraga Iribarne é un personaxe moi intelixente, moi complexo. Negar iso é absurdo. Unha persoa que tivo un peso político enorme e, aínda agora, estando realmente incapacitado para gobernar, segue sendo un ancián intelixente e culto. Pero os europeos temos que aprender dunha vez tamén que a capacidade intelectual non ten que ver coas cualidades morais. Fraga é contraditorio. O seu coñecemento da historia teríalle levado a comprender a Galiza como nación en Europa dun xeito natural. Pero el vive a súa vida como un argumento xa escrito e está pechando a última etapa dunha historia que el quere deixar: a súa biografía. Para isto, ten que aterse, como sempre o fixo, á lealdade ao conxunto da súa traxectoria, que foi servir a un estado castelanista e centralista, xenófobo, ao estado franquista. Porén, é un personaxe difícil de de definir. Por exemplo, o que el chamou a autoidentificación. Este proceso comezou coa autonomía, pero el se opuxo á autonomía. Opúxose tamén ao recoñecemento de Galiza como nacionalidade na Constitución. Agora ben, é certo que a propia autonomía por si mesma, no caso dunha sociedade que ten unha cultura propia conduce a unha autoidentificación, a autorecoñecerse. É certo que el cultivou algo diso, se ben dunha forma folclórica, reaccionaria. Agora quérenos unir definitivamente ao falanxismo, a Covadonga e á reconquista de España.

Hai vontade pola túa parte de procurar un discurso que permita unha aproximación entre algúns sectores do PSdeG e do BNG?
Eu non teño ideoloxía. Non teño unha categoría formulada. Non podo dicir sequera se son de esquerdas. Supoño que si, porque os demais o din. Eu considérome unha persoa cun instinto profundo conservador, o que pasa que sempre tiven unha gran conciencia social, unha preocupación pola opresión e a marxinación. Supoño que iso me conduce a posicións de esquerdas. Pero eu creo que noutro país podería ser un conservador con conciencia social. Eu non me identifico co patriotismo de ideoloxía e moito menos co patriotismo de partido. Ao mesmo tempo, creo que a nosa sociedade pide que nos definamos e a min gustaríame ter un partido no que me vise realmente identificado. Creo que hai que apoiar as organizacións se te identificas con elas. A nosa é unha sociedade moi desestruturada e hai que defender a política e participar nela.

Pero ti neste momento non estás afiliado a ningún partido...
Estiven afiliado..., ben, afiliado non, porque daquela non había carnés, ao Movemento Comunista entre o 74 e o 77. Despois estiven no POG, con xente que viña do MCG e tamén da UPG e a AN-PG. Despois continuou a cousa con Esquerda Galega e Unidade Galega. Pero deixeino, cando esta organización decidiu entrar no BNG. Votei polo BNG, pedín o voto para o BNG, pero non entrei no BNG poque me faltaba esa identificación política profunda. Pensaba que había unha diferencia difícil de verbalizar entre o Bloque e máis eu. Sempre entendín que Galiza necesita ter forzas políticas propias, porque iso é o único que nos fai existir nacionalmente. Nunca enganei. Hai xente que di agora que se son un traidor... Sempre din a cara. Pedín o voto cando quixen e crin que o podía pedir e cando non, non.

A túa relación persoal con Zapatero, que el mesmo revelou, significa que te estás aproximando ao ámbito do PSOE?
Eu sempre estiven no mesmo campo. Quen queira ver nisto unha corrupción persoal, que o vexa; é imposíbel prohibirllo. Sempre estiven en posicións que estaban en minoría, sempre. Pero eran as que eu consideraba que eran as maís xustas ou axustadas. O caso de Zapatero: coñecín unha persoa que me caeu moi ben e recoñecín un político impresionante. Pero ademais diso, o que vin é que sobre todo Zapatero era unha oportunidade para Galiza. Quen queira entender isto só ten que lembrar o que era España hai só ano e medio. Cando non se recibía ao lehendakari; cando os vascos, os cataláns e os galegos que defendíamos o país éramos simplemente ignorados. Decateime de que Zapatero era unha persoa cunhas convicións democráticas sincerísimas e que ademais tiña intelixencia e forza para loitar polo que pretendía. Tamén vin que era unha persoa que recoñecía dun xeito natural a existencia de culturas diversas. O que se poida facer desde o goberno español co programa de Zapatero vaime resultar sempre insuficiente; non vai ser a utopía da miña vida. Agora ben, creo que pode ser un gran salto adiante formidábel. Así o cre Ibarretxe, así o cre Carod Rovira e así o creo eu. Os inimigos de Zapatero non están no nacionalismo democrático de Cataluña, Euscadi ou Galiza; senón no nacionalismo centralista máis reaccionario. Eu non cambiei de bando. O de Zapatero é unha relación persoal de simpatía e lealdade entre dúas persoas que dialogan. Hai unha parte de diálogo político, evidentemente. Para min é un orgullo que unha persoa que considero tan intelixente, que está actuando como un verdadeiro estadísta, que atenda o que lle di un galeguista republicano coma min.

Cres que é posíbel o cambio político en Galiza, que desta "vai xa", como dicides no manifesto que promoviches xunto con Manuel Rivas?
Estou preocupado polo voto da mocidade. Penso que a oposición ten que facer unha campaña específica para este colectivo. A mocidade que creou a sociedade española (porque é un drama español, non só galego) desde os anos 80 en adiante é unha mocidade desentendida da política. O 14 de marzo pasado reaccionou ante a gran mentira de Aznar e foi esa xente abstencionista a que decidiu as eleccións. Creo que non é casualidade que o Partido Popular escollese estas datas para as eleccións galegas, porque favorecen que estean desmobilizados os mozos que están a estudar. Para min o problema do cambio está aí. Os votos da dereita son votos controlados, marcados e van ir votar máis ca nunca. En troques, o cambio político depende da mobilización. Neste sentido, sinto moito o momento que vive o BNG de certa confusión e de desmotivación das bases, porque é o BNG o elemento esencial da mobilización da xente nova. Entón, eu animo aos militantes do BNG que se senten confusos e desanimados a mirar para o país, non para dentro dunha organización, senón para o país. Hai que activarse igualmente cara a xente nova. Este non é un problema que vaia ter o PSdeG, pero o problema do PSdeG é que non chega a todos os sectores. E a xente nova progresista é cousa do BNG e o Bloque está nun momento de desánimo. Eu animo á militancia á que mire cara a sociedade, a que cerre filas e non quede dentro da casa.

Porén, mesmo para asinar un manifesto hai tirapuxas, acordos e trasacordos...
Foi simplemente un incidente entre Losada e máis eu. Aparte disto, segue habendo, entre o resto da xente, a mesma boa fe de sempre, a mesma unidade para loitar por un país distinto. Non hai disensións nin hai nada. Toda a xente está na mesma causa de mobilizarnos, de animar a que a sociedade se comprometa, se decante... Amais fanse mobilizacións paralelas como a que están realizando os compañeiros da Burla Negra cunha campaña marabillosa e imaxinativa dirixida á xente nova. As dúas cousas fan falta. Igual que cando foi o do Prestige, o necesario é a mobilización unitaria, cidadán e dar por sentado que actuamos todos de boa fe.

Que significa ese galeguismo republicano?
Para min, o galeguismo republicano é o que representan desde Vilar Ponte até Castelao. É a memoria republicana. Na República, o galeguismo tiña claro cal era o obxectivo. Era conseguir a existencia nacional de Galiza, crear a Galiza como un país viábel. Hai que comprender o que fixo o Partido Galeguista, que foi unirse con Esquerra Republicana, co Partido Socialista, mesmo con elementos conservadores nunha causa nacional. Agora o importante tamén é ter unha perspectiva nacional. Eu animo a xente a que pense no país e non nas organizacións, que non faga patriotismo de ideoloxía, nin de siglas, que se mobilice. Ao seu arredor, cada quen que busque para o seu voto a opción na que confíe, pero se non vai para ese que vaia para a opción do lado. Que non se perda ningún voto. É o momento de pensar nacionalmente: nin "nacionalistamente á española" nin "nacionalistamente á galega". Para min, é o momento dos cidadáns.