Vieiros

Xa tiña disposto para enviar un artigo -máis un dos milleiros que, neste e en calquera xornal que apañemos, puidemos ir lendo ao longo destes últimos días- sobre esa grande traxedia ecolóxica á que algúns “próceres” pretenden quitar importancia ousando dicir que non se pode falar de marea negra -¿e logo ela será gris? Pero, como nos lembra o dito popular, as desgracias nunca veñen soas e bato de súpeto coa nova do pasamento dun amigo, dun colega, por demais querido e admirado amigo: Xoán González Millán. O impacto da noticia e a lembranza do amigo ido lévanme a escribir con certa premura estas liñas e a priorizalas, pois, lamentablemente, o verquido segue medrando e vai dar pé a falar moito máis aínda. E son consciente de que o que vou dicir necesariamente vai saír directamente do corazón e pouco filtrado pola cabeza, como gusto –ou, cando menos, gustaría- de facer as cousas.

As primeiras novas din que foi nun accidente de tráfico e que a súa compañeira e dona, Esperanza Canedo, está en estado comatoso. Máis tarde confirmaríase tamén o seu pasamento, feito polo que os que, desde a natural tristeza, os lembramos namorados e fondamente unidos case teriamos que nos alegrar. Eu coñecinos xuntos e así quero lembralos, mesmo na morte tráxica e inesperada. O malo da conxunción, se cadra, é para as súas fillas, Maruxa e Xoana, que o perden todo de vez.

Desde hai algún tempo a Asociación Internacional de Estudios Galegos, da que o amigo Xoán, foi fundador e presidente, envía periodicamente información sobre o seu VII congreso, a celebrar en Barcelona do 28 ao 31 de maio do 2003. O segundo deles celebrouse na Brown University de Providence, Rhode Island, en 1988. Alí foi onde coñecín persoalmente ao Millán, pois de oídas xa o coñecía abondo pola que del me falaba o común amigo Luís Martul Tobío. Tamén lle lera algunha que outra cousa nas páxinas da revista de pensamento cristián Encrucillada, pois aínda que ateo non son sectario e hai que procurar ler de todo.

Nas máis de ducias de anos transcorridos desde aquela tivemos múltiples contactos, aquí e aló. Xuntos fundamos a revista Anuario de Estudios Galegos, que el sempre dirixiu con acerto, e pola súa mediación fun docente no Graduate Center da City University of New York, universidade na que dirixía a cátedra de estudios galegos. Durante o mes e medio de xélido inverno que alí pasei tivemos ocasión de conversar e disfrutar en varias ocasións, malia que a vida das grandes urbes non permite ese contacto diario ao que estamos afeitos os “provincianos”. Xantamos ou ceamos xuntos na súa casa de Queens ou en locais públicos de Manhattan, sos ou con amigos, mesmo nalgunha festa familiar, coa nai, co irmán, os cuñados e cuñadas, os sobriños e sobriñas… unha familia moi, moi, unida. Tamén fomos pasar unha fin de semana á casa que tiña na montaña, perto dunha estación de esquí de sona e dun inmenso parque natural o equivalente, como el dicía, na costa leste ao de Yellowstone coñecido polas televisivas aventuras do oso Iogui e o seu inseparable Bubu. Alí todo estaba nevado e as pingotas fixeran caramelos, inclusive nas pequenas fervenzas dos ríos. A filla Xoana e mais eu descíamos pola ladeira -como din as fotos tiradas por Xoán que conservo- enmantados e sentados nuns artiluxios circulares de plástico de vivas cores. As baixadas eran divertidas mais as subidas camiñando sobre medio metro de neve non tanto, aínda que escorregaban o frío.

E nestas tamén falabamos de proxectos persoais e profesionais, e sempre galegos. El andaba a preparar as probas da cátedra. A lexislación de alí obriga a que dous catedráticos foráneos emitan informes sobre a producción científica dos aspirantes. Xoán comentárame o tema para cando chegara o caso. Nesas quedamos e meses despois Antón Santamarina e mais eu fixémolo propio valorando como se merecía a súa obra. E foi catedrático con toda a xustiza do mundo. Sabía, ademais -non como algúns e algunhas que forman parte desa historia aínda sen nomes, como quería o outras veces citado V. Slovski- que podía confiar en quen tiña encomendada a misión de xulgalo. Non había dúbidas da súa valía profesional e humana.

Hai dous meses, cando andabamos a preparar as páxinas dedicadas a Guerra da Cal para o número de Ferrol análisis, dado que o poeta ferrolán fora profesor na CUNY, insteino a mandar unha colaboración. Cariñosamente respondeu a volta de correo electrónico con estas palabras que non me resisto a recoller:

Meu benquerido Xose Maria, non podes imaxinar a grande sorpresa e sobre todo alegría que me produciu a túa nota, […] Xa sabes o moito aprecio que che teño. […] O pedido que me fas cae moi fóra do meu ámbito de coñecemento. Debo confesarche que a Guerra da Cal coñecino persoalmente e falei con el nunha soa ocasión, cando veu a NY por última vez. O pobre soaba moito máis optimista do que a súa saúde lle permitía, pero así facemos todos, ¿non? Non souben mais del. Sei del o que teño oído por estes lares, nin máis nin menos, que e moi pouco para porme a escribir unhas páxinas cun mínimo de seriedade e co respecto que a súa figura require. Un colega meu, que tivo un contacto máis sostido con el, morreu hai un par de anos. El tería sido a persoa ideal, porque foi o seu estudiante e logo colega. […] De verdade que sinto dicirche que non, Xose María, pero comprometerme con esto sería responsabilizarme de algo do que moi probablemente eu mesmo non quedaría moi satisfeito. Non teño que repetir que xa sabes onde queda o amigo de sempre.

Ti tamén o sabes, querido amigo, sempre quedará no meu corazón e no meu maxín a lembranza do teu sorriso e do teu inmenso amor a Galicia e aos seus.