Vieiros

"Non o saben pero fano".
Marx, El Capital I

O núcleo fundamental do noso estudio busca descifrar os mecanismos polos que as sociedades do capitalismo avanzado acadan o acatamento da orde social por parte dos seus integrantes. Problemática que ao longo do pensamento marxista está estreitamente ligada ao papel da ideoloxía. No contexto da obra de Marx, a ideoloxía servía para explicar cómo os individuos aceptaban con resignación as contradiccións inherentes a un determinado modelo de sociedade. O efecto da ideoloxía tiña que ver cunha presentación invertida da realidade social que encubría o seu fundamento material, cunha falseada e espectral representación do mundo que ocultaba o seu fundamento sempre enraizado na historia. E a súa natureza estaba ligada a un carácter propio de idealización, de aí que esta representación falseada o sexa ao modo dunha transfiguración na que non se fai presente o sustrato histórico. E por iso, polo que a deformación ilusoria da realidade social, consecuencia da ideoloxía, permitiría comprender, ademais, a resistencia que impediría a transformación das condicións sociais por parte da clase dominada, nese caso o proletariado como axente histórico.

A partir de Marx, abrense unha multiplicidade de interpretacións en torno á ideoloxía. Das que cabe subliñar dúas contrapostas. Por unha banda, a de Mannhein, quen se enfrenta a unha lectura da crítica ideolóxica marxista, especialmente de orixe lukacsiano, que pretende converter o marxismo no depositario da verdade como antítese da falsa conciencia ideolóxica. Por outra banda, a de Althusser, quen nunha liña diametralmente oposta á de Mannheim persegue erixir a teoría marxista en corpus teórico-científico verdadeiro.

Ao longo do todo o século XX o problema da ideoloxía converteuse en obxecto de interese central para todo o pensamento crítico, pero, sen embargo, non fora abordado explicitamente ata o momento dende a perspectiva do imaxinario social. O imaxinario social admite unha variada gama de lecturas (hermenéutica cultural, psicoanálisis...), das que inclinámonos por aquela que o liga ca construcción social da realidade en sintonía co paradigma constructivista. Así, dende este posicionamento, o imaxinario social ben pode ser definido como un conxunto de representacións que configuran un modo específico de realidade finalmente cristalizada e convertida en certidume e evidencia social para os que participan del. Neste senso, o imaxinario social pon en cuestionamento a existencia dunha realidade obxectiva, dado que esta como tal é unha construcción social a través de significacións imaxinarias que constrúen esa realidade. Pero, tamén, pon en entredito o dualismo ontolóxico, inequivocamente presente en Marx, que escinde dicotomicamente o real (material) e o imaxinario (ideal). Posto que imaxinario e real se confunden, e de feito a realidade social confórmase dende unha simbiose de realidade e representación. Este presuposto é o que vertebra unha constelación de pensadores de orixe francés que buscan analizar o papel do imaxinario na vida das sociedades. Os máis destacados son Cornelius Castoriadis, Raimond Ledrut, Michel Maffesoli e Georges Balandier.

Dende a noción de imaxinario social, pensamos que a lexitimación da orde social pasa pola intrumentalización dun imaxinario social polos detentadores do poder. E dado que o definitorio das sociedades actuais radica nunha mediatización xeralizada da experiencia social, na imposición por parte dos mass media dunha definición homoxénea de realidade que impide descubrir posibilidades de realidade alternativas a instituída. Tendo en conta, ademais, que as sociedades actuais carecen dun centro simbólico, dunha significación holística, central e única, deberiamos pensar o seu exercicio a nivel sectorial, nos contextos fragmentarios nos que se constrúe o cotián. O que supón, por outra banda, unha revisión da función dos aparatos ideolóxicos estatais aos que Althusser confería o papel de manter a orde social dende prácticas institucionais específicas. A decisiva función dos medios de comunicación como creadores de realidade vén a suplir, desta maneira, o papel asignado noutro tempo aos aparatos ideolóxicos como transmisores dunha ideoloxía dominante. A lexitimidade da orde social non pasa, pois, por unha inculcación duns valores acatados polos dominados. Polo contrario, ten que ver cunha interesada construcción de realidades a través da utilización de imaxinarios sociais.

Angel Enrique Carretero Pasín
Imaginarios sociales y crítica ideológica: una perspectiva para la comprensión del orden social.
Dirixida por José Luis Pintos.
Facultade de Socioloxía, Universidade de Santiago de Compostela, 2001.