Edición xestionada por Nova Escola Galega

Nº24 Abril 2008
Contacto

Sociedades de instrución, fundacións docentes e escolas de emigrantes

A emigración galega a América é un dos fenómenos de meirande transcendencia na nosa historia recente. Unha parte substancial do noso presente está marcada por este feito, que ten influído decisivamente en aspectos tan relevantes como a economía, a demografía, a política ou a cultura na transformación dun país que, aínda nos albores do século XX, arrastraba as rémoras do Antigo Réxime.

 

No plano máis inmediato, as remesas monetarias enviadas polos milleiros de galegos e galegas que durante máis de dous séculos embarcaron rumbo a América, serviron para atenuar as necesidades máis urxentes do contorno rural. Ditas remesas foron canalizadas, na súa meirande parte, a través de sociedades de emigrantes. E dese xeito, grazas aos pesos gañados de sol a sol na chacra arxentina, na zafra cubana ou no cafetal paulino; grazas ás xornadas baixo o sol abafante nas obras do ferrocarril, nas estibas do porto habaneiro ou nos escuros boliches porteños durante sete días á semana, poidéronse saldar débedas, redimir foros, afrontar a compra de propiedades e introducir innovacións técnicas e organizativas nas explotacións rurais. Pero tamén, nun plano máis xenérico, a liquidez monetaria chegada de América contribuíu ao despegue da industria metalúrxica, conserveira ou da construción naval.


Así mesmo, os cartos americanos axudaron a crear unha tupida rede bancaria, e revitalizaron o comercio marítimo e as comunicacións co continente americano, ademais de iniciar un interesante proceso de escolarización que incidiu, sobre todo, na mellora das condicións educativas das clases populares rurais e mariñeiras de Galicia desde comezos do século XX ata o inicio da guerra civil, grazas ás chamadas Sociedades de Instrución.



Deste xeito, durante as tres primeiras décadas do século XX, moitos pobos e vilas galegos comezaron a contar con espazos educativos adecuados ―tanto no que se refire á súa concepción arquitectónica como á dotación de medios materiais e humanos― nos que a poboación infantil en idade escolar, e tamén a adulta analfabeta, puido formarse ao abeiro de correntes pedagóxicas progresistas e innovadoras, a unha distancia considerable das vellas e destartaladas escolas rurais e os seus rudimentos instrumentais.

 

  • En liñas xerais, as sociedades de emigrantes comezaron a agromar, nunha sorte de eclosión, a principios do século pasado en Cuba e Arxentina, e en menor medida en Uruguai ou Brasil. Tentaban reproducir a identidade colectiva da aldea natal no novo destino a exemplo dos grandes centros mutualistas (Centro Galego de Bos Aires, A Habana e Montevideo), pero ademais de perseguir a protección dos seus afiliados, tentaban levar a cabo diversas melloras nas súas respectivas parroquias e concellos pensando nos que permanecían en Galicia.
  • Elaboraban plans específicos para acadar a trasformación económica, política e cultural nos seus concellos e comarcas mediante a función social da escola. Os seus promotores entendían que era necesario organizar con criterios técnicos e científicos a explotación das nosas riquezas. Cumpría organizar unha formación axeitada ao contorno rural, implantando viveiros, campos de experimentación e hortas escolares nos centros de ensino; ou potenciar emprendedores no eido comercial e industrial mediante unha formación eficaz.
  • Dentro deses plans de desenvolvemento, moitas agrupacións dedicaronse de xeito máis intenso a construir edificios escolares e a dotalos dos medios e recursos necesarios.


  • A finais do século XIX, o panorama educativo galego presentaba unha longa serie de carencias, sendo as máis evidentes a falta de locais adecuados, a escaseza de mestres cualificados ou a ausencia de métodos e recursos para atender axeitadamente as demandas da poboación infantil en idade escolar, o que provocaba un baixo rendemento académico e altas taxas de analfabetismo.
  • Por iso o asociacionismo foi un proceso exemplar de emancipación política no contexto da emigración que estivo vencellado, na súa meirande parte, ao rexurdir do nacionalismo. Un fenómeno que ocorreu case exclusivamente cos emigrantes galegos, e que denota a súa capacidade para transformar en positivo as propias carencias persoais; para convertilas en progreso e benestar mediante unha voluntariosa aprendizaxe e, ao mesmo tempo, para trascender o logro individual convertíndoo, mediante a organización colectiva, en obras dunha inmensa significación altruísta.


 

  • existiron un total de 484 sociedades de instrución americanas entre 1904 e 1936 que abranguían un 70% dos concellos galegos nese periodo, mais só un 35% chegou a culminar o seu proxecto de intervención escolar?
  • a primeira sociedade de instrución documentada, a Alianza Aresana de Instrucción, fundouse na Habana en 1904, e que construíu o primeiro edificio escolar na vila de Ares en 1908?
  • ese mesmo ano de 1904 nacía en Buenos Aires a sociedade de instrución La Concordia, para agrupar aos veciños da parroquia de Fornelos da Ribeira, en Salvaterra de Miño, e que creou unha escola nesa parroquia?
  • Unha das consecuencias positivas de aquel fluxo migratorio, e das sociedades de emigrantes, foi a creación, durante todo ese tempo, de máis de 300 aulas de ensino. Esas aulas abranguían o ensino primario, secundario e tamén profesional, e estaban diseminadas pola xeografía galega.
  • Non só as sociedades de instrución promoveron escolas e centros cívicos: tamén un número importante de benfeitores particulares contribuíron a crear centros de ensino.
  • as escolas que fundaron as Sociedades de instrución concentráronse sobre todo en catro zonas A primeira, o extremo noroccidental e suroccidental da provincia de A Coruña, que abrangue as comarcas da Mariña Occidental, Ortegal, Ferrol, Betanzos, A Coruña, O Eume, A Barcala, Santiago, O Barbanza e Fisterra fundamentalmente. A segunda, a metade Norte da provincia de Lugo, coincidindo coas Mariñas Oriental e Central, A Terra Chá e áreas dispersas de Chantada, Terra de Lemos, A Ulloa e Sarria. A terceira, o cadrante noroccidental da provincia de Ourense, fundamentalmente O Carballiño e Ourense. Por último, os tercios Norte e Sul da provincia de Pontevedra, coincidindo coas comarcas de Deza, Caldas, Pontevedra, O Condado, Vigo e Baixo Miño
  • a Sociedade de Instrución Vivero y su Comarca chegou a fundar e soster na Mariña luguesa 67 unidades de ensino primario, vinte en edificios construídos por ela e 47 en locais alugados
  • a lingua adoito empregada nas escolas promovidas polas sociedades de instrución era a castelá, por ser a lingua imperante nos países de acollida dos emigrantes, e que por ese motivo sofriron o veto daqueles que desde outras posicións políticas as acusaban de fomentar un ensino desgaleguizador
  • malia todo, tamén existiron posicións receptivas a algún grao de galeguización lingüística e curricular do ensino, e foi así como se chegou incluso a realizar algunhas experiencias singulares, en particular no periodo da Segunda República
  • o movemento societario ligado á educación tamén foi obxecto de duras críticas debido a que moitas escolas eran coñecidas xenericamente como ‘escolas laicas', o que puña en evidencia certas connotacións ideolóxicas, e que os sectores máis conservadores sentían fortes receos polo que se facía nas súas aulas
  • malia todo, tamén existiron posicións receptivas a algún grao de galeguización lingüística e curricular do ensino, e foi así como se chegou incluso a realizar algunhas experiencias singulares, en particular no periodo da Segunda República

QUEN SON OS AUTORES DESTE TRABALLO

Xosé Manuel Malheiro, profesor do Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Santiago.